Có nên chơi chứng khoán phái sinh? Các lợi ích ưu việt

1. Khái niệm chứng khoán phái sinh

Chứng khoán phái sinh là sản phẩm tài chính minh bạch và được pháp luật công nhận, được định nghĩa là “một công cụ tài chính dưới dạng hợp đồng mà trong đó giá trị của chứng khoán phái sinh phụ thuộc vào một hay nhiều loại tài sản cơ sở”.

Đối với các nhà đầu tư (NĐT) cá nhân và tổ chức tại Việt Nam, sản phẩm phái sinh phổ biến nhất chính là hợp đồng tương lai (HĐTL) chỉ số VN30.

HĐTL chỉ số VN30 chính là các hợp đồng tương lai giao dịch dựa trên biến động của chỉ số VN30. Cụ thể, giá trị hợp đồng phái sinh chỉ số VN30 sẽ biến động dựa vào việc NĐT mua (Long) hoặc bán (Short) với niềm tin rằng chỉ số VN30 sẽ cao hơn hoặc thấp hơn một mốc nào đó.

2. Phân loại chứng khoán phái sinh

Hiện nay, tại Việt Nam, HĐTL được chia làm 4 loại dựa theo kỳ hạn của từng loại hợp đồng:

Hợp đồng tương lai kỳ hạn 1 tháng, đáo hạn vào thời điểm cuối tháng và ngày giao dịch cuối cùng sẽ là thứ 5 của tuần thứ 3 trong tháng đáo hạn. Ký hiệu là VN30F1M.
Hợp đồng tương lai kỳ hạn 2 tháng: Hợp đồng này sẽ đáo hạn sau hai tháng và ngày giao dịch cuối cùng cũng rơi vào thứ 5 tuần 3 của tháng cuối cùng. Ký hiệu VN30F2M.
Hợp đồng tương lai kỳ hạn 1 quý: tính chất tương tự như 2 hợp đồng trên nhưng thời gian đáo hạn lên đến 1 quý. Ký hiệu VN30F1Q
Hợp đồng tương lai kỳ hạn 2 quý: Cũng có tính chất tương tự như các hợp đồng đã nêu nhưng thời gian đáo hạn là sau 2 quý. Ký hiệu VN30F2Q

Bốn loại HĐTL nêu trên đều có nhưng tính chất cơ bản của một sản phẩm phái sinh.

3. Lợi ích sản phẩm phái sinh

Lợi ích 1: Phòng vệ cho danh mục cơ sở – Hedging.

Trường hợp 1: Thị trường có diễn biến tiêu cực khiến giá trị danh mục đầu tư suy giảm:

Lúc này, NĐT có thể chọn bán (Short) hợp đồng tương lai chỉ số VN30 để kiếm được lợi nhuận bù vào phần giá trị suy giảm của danh mục cơ sở. Cách này được xem là hiệu quả hơn so với việc NĐT trực tiếp đem chứng khoán cơ sở ra bán do sẽ cần thời gian để khớp lệnh – đặc biệt là với những nhà đầu tư nắm giữ lượng cổ phiếu lớn. Việc bán tháo cổ phiếu với số lượng sẽ rất khó có thể khớp hết, điều này có thể kích hoạt trạng thái bán tháo trên thị trường và khiến cho tình hình tài sản tồi tệ hơn.

Trường hợp 2: Khi NĐT tiến hành mua cổ phiếu bắt đáy sau những phiên giảm sâu:

Nhu cầu bắt đáy sau những phiên giảm sâu luôn hiện hữu. Tuy nhiên nguy cơ cổ phiếu tiếp tục giảm cũng là rất cao. Lúc này NĐT có thể cân nhắc bán (Short) hợp đồng phái sinh như một biện pháp phòng ngừa rủi ro nếu như giá cổ phiếu diễn biến xấu.

Lợi ích 2: Giao dịch kiếm lời với hợp đồng phái sinh như cổ phiếu – Trading

NĐT hoàn toàn có thể kiếm lời với việc tham gia giao dịch hợp đồng phái sinh trong ngắn hạn, có thể kiếm được lợi nhuận khi thị trường giảm điểm và tăng điểm. Lợi thế của phái sinh so với chứng khoán cơ sở chính là thời gian giao dịch ngắn hơn, khi NĐT có thể mở và đóng vị thế Long – Short ngay trong ngày (T+0), thậm chí nhiều lần trong ngày thay vì chờ T+2.5 như thị trường cơ sở.

Một lợi thế khác đó là NĐT có thể sử dụng đòn bẩy với tỷ lệ tương đối cao với sản phẩm phái sinh. Tuy nhiên, NĐT cần trang bị kiến thức và khả năng phân tích tốt để việc giao dịch đạt hiệu quả cao.

Lợi ích 3: Kinh doanh chênh lệch giá – Arbitrage.

Hợp đồng tương lai biến động theo dự đoán của NĐT với chỉ số VN30 tại ngày đáo hạn hợp đồng. Do đó từ lúc bắt đầu cho đến lúc đáo hạn, chỉ số VN30 và chỉ số trên hợp đồng tương lai VN30 thường sẽ có sự chênh lệch. Những chênh lệch này chỉ mang tính tạm thời nên NĐT có thể tận dụng vị thế và hưởng phần chênh lệch đó trước khi 2 chỉ số trên bằng nhau. Đây chính là phương pháp giao dịch phi rủi ro (Arbitrage).

Thông thường chi phí liên quan đến giao dịch Arbitrage là dưới 0,5% giá trị giao dịch nên khi HĐTL chỉ số VN30 và chỉ số VN30 có sự chênh lệch 0,5%, NĐT có thể áp dụng arbitrage. Sau đó lợi nhuận sẽ được thực hiện hóa khi HĐTL chỉ số VN30 và chỉ số VN30 bằng nhau. Cách thực hiện như sau:

Trường hợp 1: khi HĐTL chỉ số VN30 cao hơn chỉ số VN30

Trường hợp 2: khi HĐTL chỉ số VN30 thấp hơn chỉ số VN30

– Bước 1: NĐT thực hiện mua 30 cổ phiếu theo đúng tỷ trọng trong rổ VN30 tại mức giá tương đương với mức điểm 1,200 đồng thời SHORT số HĐTL tương đương với giá trị mua tại mức điểm trên 1,206.
– Bước 2: NĐT sẽ thực hiện hóa lợi nhuận tại phiên ATC ngày đáo hạn phái sinh. NĐT sẽ bán toàn bộ cp đã mua trước đó tại ATC, HĐTL chỉ số VN30 hết phiên ATC sẽ về bằng chỉ số VN30 (giả sử là 1,150 điểm) và ko cần thực hiện lệnh đóng (LONG).
– Bước 3: Chênh lệch trên thị trường cơ sở 1150-1200=-50 (lỗ 50 điểm), chênh lệch trên thị trường phái sinh 1206-1150=+56 (lãi 56 điểm).
Tổng kết lãi 6 điểm.

– Bước 1: NĐT thực hiện bán 30 cổ phiếu theo đúng tỷ trọng trong rổ VN30 tại mức giá tương đương với mức điểm 1,200 đồng thời LONG số HĐTL chỉ số VN30 tương đương với giá trị bán tại mức điểm dưới 1,194 (NĐT cần phải có sẵn kho hàng chứa các cổ phiếu nhóm VN30 hoặc đi vay).
– Bước 2: NĐT sẽ thực hiện hóa lợi nhuận tại phiên ATC ngày đáo hạn phái sinh. NĐT sẽ mua lại toàn bộ cp đã bán trước đó tại ATC, HĐTL chỉ số VN30 hết phiên ATC sẽ về bằng chỉ số VN30 (giả sử là 1150) và ko cần thực hiện lệnh đóng (SHORT).
– Bước 3: Chênh lệch trên thị trường cơ sở 1200-1150=50 (lãi 50 điểm), chênh lệch trên thị trường phái sinh 1150-1194=-46 (lỗ 46 điểm).
Tổng kết lãi 4 điểm.

4. Hiện tượng biến động mạnh trong phiên đáo hạn phái sinh

Thông thường NĐT sẽ thực hiện hóa lợi nhuận tại phiên ATC trong ngày đáo hạn phái sinh vì thời điểm đó chắc chắn HĐTL chỉ số VN30 bằng với chỉ số VN30.

Số thời gian sự chênh lệch giữa chỉ số VN30 và HĐTL càng lâu với biên độ chênh lệch càng lớn thì áp lực mua và bán ATC trong ngày đáo hạn phái sinh càng nhiều.

Nếu cộng thêm độ lệch thiên về + hoặc – đa số thời gian trong kỳ sẽ làm cán cân đặt mua hoặc bán trong phiên ATC ngày đáo hạn càng lệch lớn và hệ quả là chỉ số sẽ đột ngột giảm mạnh hoặc đột ngột tăng mạnh nếu không có lực đối ứng khác từ thị trường.

Ví dụ cụ thể cách tính lãi trong ngày đáo hạn phái sinh:

Trong kỳ tháng 01/2023, có 10 lần HĐTL chỉ số VN30 cao hơn chỉ số VN30 10 điểm. NĐT A mua tổng cộng 1,000 tỷ cổ phiếu nhóm VN30 (tại mốc VN30 1,000 điểm) đồng thời Short 10,000 HĐTL chỉ số VN30.

Đến ngày đáo hạn NĐT A bán ATC 1,000 tỷ đồng cổ phiếu nhóm VN30 để chốt lời khiến cho chỉ số VN30 giảm mạnh. NĐT A kiếm lời 10,000*1,000,000 = 10 tỷ.