Chứng khoán phái sinh là gì? Tìm hiểu về hợp đồng tương lai

1. Chứng khoán phái sinh là gì

Chứng khoán phái sinh (CKPS) có thể hiểu là công cụ tài chính dưới dạng hợp đồng, trong đó xác nhận quyền, nghĩa vụ của các bên đối với việc thanh toán tiền, chuyển giao số lượng tài sản cơ sở nhất định theo mức giá đã được xác định trong khoảng thời gian hoặc vào ngày đã xác định trong tương lai.

Về cơ bản, CKPS bao gồm bốn loại chính là hợp đồng kỳ hạn (forwards), hợp đồng tương lai (futures), hợp đồng quyền chọn (options) và hợp đồng hoán đổi (swaps). Hiện nay, trên thị trường chứng khoán Việt Nam, có hai loại chứng khoán phái sinh đang được giao dịch là hợp đồng tương lai và chứng quyền có đảm bảo (covered warrant – một biến thể của hợp đồng quyền chọn).

2. Hợp đồng tương lai là gì

Hợp đồng tương lai (HĐTL) là loại CKPS niêm yết, trong đó các bên tham gia cam kết mua hoặc bán số lượng tài sản cơ sở nhất định theo mức giá đã được xác định vào ngày đã xác định trong tương lai. Tài sản cơ sở của hợp đồng tương lai có thể là cổ phiếu, trái phiếu, chỉ số chứng khoán hoặc các loại hàng hóa khác.

3. Hợp đồng tương lai chỉ số VN30

Ra mắt vào ngày 10/08/2017, HĐTL chỉ số VN30 chính là loại chứng khoán phái sinh đầu tiên được niêm yết vào giao dịch chính thức trên thị trường chứng khoán Việt Nam.

Bảng dưới đây mô tả chi tiết của HĐTL chỉ số VN30:

Điều khoản	Chi tiết
Tên hợp đồng	Hợp đồng tương lai chỉ số VN30
Mã hợp đồng	VN30FYYMM (với YY, MM là năm và tháng đáo hạn của hợp đồng)
Tài sản cơ sở	Chỉ số VN30
Quy mô hợp đồng	100.000 đồng * (điểm chỉ số VN30 tương lai)
Tháng đáo hạn	Tháng hiện tại, tháng kế tiếp, hai tháng cuối 02 quý tiếp theo
Ngày giao dịch cuối cùng	Ngày thứ năm thứ ba trong tháng đáo hạn
Giá thanh toán cuối cùng	Là giá đóng cửa của chỉ số VN30 tại ngày giao dịch cuối cùng của hợp đồng tương lai
Phương thức thanh toán	Thanh toán bằng tiền

Khi giao dịch HĐTL chỉ số VN30, NĐT có thể tham giá hai chiều với thị thế mua và vị thế bán như sau:

• Vị thế mua (long position): khi NĐT kì vọng trong tương lai chỉ số VN30 sẽ tăng điểm
• Vị thế bán (short postion): khi NĐT kì vọng trong tương lai chỉ số VN30 sẽ giảm điểm

Ví dụ dưới đây sẽ minh họa cụ thể hơn về cách thức giao dịch hợp đồng tương lai

Giả sử vào ngày 05/5/2022, chỉ số VN30 là 1400 điểm

• Nhà đầu tư A dự báo chỉ số VN30 sẽ có xu hướng giảm và có thể xuống mức 1350 điểm tại thời điểm cuối tháng 5/2022. Vì vậy NĐT này quyết định bán 01 hợp đồng VN30F2205 (đáo hạn tháng 05/2022) với giá 1400 điểm chỉ số. Như vậy quy mô của hợp đồng này sẽ là 100.000 đồng * (điểm chỉ số VN30 tương lai) = 140 triệu đồng. Tuy nhiên NĐT chỉ cần tham gia ký quỹ ban đầu với một số tiền nhỏ hơn rất nhiều là đã có thể tham gia giao dịch (ví dụ, nếu công ty chứng khoán áp dụng tỷ lệ ký quỹ là 17% thì NĐT A chỉ cần 17%*140 = 23.8 triệu để tham gia giao dịch trên)
• Ngược lại, NĐT B lại dự báo rằng chỉ số VN30 sẽ có xu hướng tăng lên, lúc này NĐT B sẽ tiến hành mua 01 hợp đồng VN30F2205 với giá 1400 điểm chỉ số.
• Giả sử sau khi các NĐT A và B thực hiện giao dịch, chỉ số VN30 giảm mạnh, kéo theo giá của HĐTLVN30 giảm xuống còn 1370. Lúc này NĐT A đã dự đoán đúng xu hướng thị trường và đang có lãi chưa thực hiện là (1400-1370)*100.000 = 3.000.000đ. Và ngược lại, NĐT B đã dự đoán sai và đang chịu mức lỗ chưa thực hiện là 3 triệu đồng.

Một ưu điểm khi giao dịch chứng khoán phái sinh là việc NĐT có thể mua bán T+0, tức là có thể giao dịch trong ngày, đóng vị thế ngay khi có lãi/lỗ mà không phải chờ đến khi HĐTL đáo hạn hoặc đến ngày T+3 mới được bán chứng khoán như trên thị trường cơ sở.

Tóm lại, CKPS là một công cụ tài chính quan trọng, với tác dụng chính là hỗ trợ NĐT có thể quản trị và giảm thiểu các rủi ro khi thị trường chung biến động không thuận lợi (bằng cách tham gia với vị thế bán đối với HĐTL VN30 để bù đắp cho các khoản lỗ của danh mục chứng khoán cơ sở). Ngoài ra, nhiều NĐT còn sử dụng các cộng cụ phái sinh để đầu cơ, tìm kiếm lợi nhuận từ các biến động ngắn hạn.

Bài viết liên quan:

• So sánh hợp đồng tương lai, hợp đồng quyền chọn và hợp đồng kỳ hạn
• Có nên chơi chứng khoán phái sinh? Các lợi ích ưu việt
• Phí và thuế khi giao dịch phái sinh
• Top 3 ứng dụng đầu tư chứng khoán ảo cho người mới
• Thị trường giảm do “tội đồ” phái sinh?
• Bán khống trên thị trường chứng khoán là gì